“Gemeenten hebben een inzamelplicht voor het afval van burgers. Het is dan ook de landelijke trend dat gemeenten de kosten voor de afvoer van het ingezamelde medicijnafval op zich nemen en apothekers daar niet langer voor laten opdraaien. Een aantal gemeenten heeft nog niet daartoe besloten, bijvoorbeeld omdat zij de ingezamelde medicijnresten als bedrijfsafval zien. Met de inzameling daarvan heeft de gemeente geen actieve bemoeienis.”

Apotheken zetten vaak posters of visualisaties op digitale schermen in om medicatiegebruikers eraan te herinneren overgebleven medicatie in te leveren.

Door de inzameling actief te stimuleren, bewustwording te creëren over de hoeveelheid ongebruikte geneesmiddelen en die in kaart te brengen, kun je apothekers aan de voorkant stimuleren om de hoeveelheid ongebruikte geneesmiddelen te reduceren (door inkoopprocessen te optimaliseren) en dus ook verspilling van verpakkingen te voorkomen (Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen et al., 2019).

Retourbox
Veel apotheken verzamelen medicatie via de Teva Retourbox. Die biedt een makkelijke manier om de bezoeker van de apotheek te herinneren aan de retourmogelijkheden. En voor de apotheker is het gemakkelijk om medicatie op een veilige en laagdrempelige manier retour te nemen. Men kan lege of (half)volle doordrukstrips, tubes zalf of een flesjes drank inleveren (BENU Apotheek, z.d.). De Teva Retourbox is bij de opleiding apothekersassistent (MBO College Lelystad) een vast onderdeel van het curriculum (Stichting MVO-Regist, 2021).

“In onze hybride leerlijn leren onze studenten van de circulaire processen en innovaties van bedrijven uit de regio; vanwege corona ditmaal middels een aantal online (video) gastlessen. In deze video: partner Teva over medicijnafval en de retourbox.”

Tweede leven medicijnen
Verspilling van medicijnen is een groot probleem. Allereerst voor het milieu, omdat veel patiënten hun overgebleven medicijnen thuis weggooien of door de wc spoelen. Zo komen allerlei giftige stoffen in grond- en oppervlaktewater terecht. Per jaar wordt zo’n 100 miljoen euro aan medicijnen verspild. Zou je teruggebrachte medicijnen dan niet kunnen hergebruiken? Waarom geven we geneesmiddelen geen tweede leven? (Van ’t Hul, z.d.).

Hergebruik is nog niet zo eenvoudig
In de praktijk speelt de wet- en regelgeving rondom veiligheid en kosten een grote rol in het kunnen hergebruiken van medicatie. Apothekers mogen opgehaalde medicatie niet opnieuw meegeven, omdat er geen bewijs is of de medicatie op een juiste manier is opgeslagen. Dit brengt veiligheidsrisico’s met zich mee. Deze risico’s zijn onder de huidige wetgeving de verantwoordelijkheid van de apotheker (KNMP, 2022).

Toch zijn er onderzoeken om te kijken hoe je medicatie wel kunt hergebruiken. De apotheek van het UMC Utrecht onderzoekt onder welke voorwaarden je (dure) medicijnen die niet gebruikt zijn, opnieuw kunt inzetten. Daarnaast hebben verpleegafdelingen onderzocht hoe ze retourmedicatie (medicijnen die teruggaan naar de apotheek en als afval worden aangemerkt) kunnen terugdringen. Oplossingen zijn:

• minder medicatie in één keer bestellen, voor maximaal twee dagen,
• gebruik van kleinere insulinespuiten,
• medewerkers beter informeren over het bestelsysteem en de processen van de apotheek.

Naast besparing op grondstoffen, energie en afval levert dit ook een aanzienlijke kostenbesparing op (Green Deal, 2019).

Daarnaast beginnen het St. Antonius Ziekenhuis, Radboudumc, Jeroen Bosch ziekenhuis, en UMC Utrecht met een jaar durende proef om dure oncologische geneesmiddelen die patiënten thuis overhouden, opnieuw uit te geven. Dit gebeurt na een kwaliteitscontrole die de apotheek uitvoert. Het is voor het eerst dat men dit onderzoekt (Radboudumc, 2021).

“Wanneer de patiënt medicatie overhoudt, wordt dit ingezameld door de apotheek en wordt de kwaliteit bepaald. Er wordt gecontroleerd of de verzegeling niet is verbroken, of de bewaartemperatuur niet is overschreden en er wordt naar de houdbaarheidsdatum gekeken. Medicijnen die aan alle kwaliteitscriteria voldoen, worden aan een andere patiënt die hetzelfde medicijn nodig heeft verstrekt. Zo wordt voorkomen dat geneesmiddelen die niet zijn gebruikt en nog van goede kwaliteit zijn worden weggegooid.”

Het project staat onder leiding van Charlotte Bekker van het Radboudumc. Zij evalueerde tijdens haar promotieonderzoek een geïmplementeerd her-uitgiftesysteem voor het post-expositie profylaxepakket (PEP) ter voorkoming van hiv. Het UMC Utrecht gebruikt dit systeem sinds vijf jaar al bij de hiv-medicatie die studenten meenemen naar Afrika.

“Zij hebben die alleen nodig als ze zich snijden of prikken en daardoor risico lopen op een infectie. In alle andere gevallen gaan de verpakkingen, 800 euro per stuk, terug naar het UMC voor hergebruik.”

PEP werd verstrekt in een gesealde zak met een temperatuurlogger om de bewaartemperatuur te registreren. Het kon opnieuw worden uitgegeven als:

• de gesealde zak ongeopend werd teruggebracht,
• de omverpakking en blister onbeschadigd waren,
• het geneesmiddel nog minimaal 6 maanden houdbaar was en
• het geneesmiddel onder de 35 ºC was bewaard.

Over een periode van bijna 4 jaar kregen 379 studenten een PEP-pakket mee; ruim 75 procent daarvan was al eerder uitgegeven aan andere studenten. Zo kon men € 225.000 besparen (de kosten van het heruitgiftesysteem bedroegen € 15.000); een kostenbesparing van 74 procent (Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen et al., 2019).

Online marktplaats voor geneesmiddelen
Naast bovenstaande onderzoeken is PharmaSwap al een klein stapje verder. Het idee is een website waar apothekers ongebruikte, goed bewaarde geneesmiddelen aan andere apotheken kunnen verkopen (De Leeuw, 2021). Het initiatief bevindt zich nog in de pilotfase, waarbij (ziekenhuis)apotheken via een digitaal platform op een verantwoorde manier geneesmiddelen met elkaar kunnen uitwisselen om zo verspilling in de distributiefase te voorkomen. Op dit moment past het initiatief nog niet binnen de huidige wet- en regelgeving. Om het platform te gebruiken, heeft de vragende apotheker een recept nodig. Er nemen 200 apotheken deel en dat heeft inmiddels geleid tot een besparing van 119 verpakkingen met een totale waarde van 150.000 euro. Het initiatief heeft al 2 prijzen gewonnen: de prijs van de Meest Duurzame Zorgprofessional en de KNMP Innovatieprijs. De komende tijd onderzoekt men of ze dit initiatief binnen de wet- en regelgeving kunnen borgen (Pharmaceutisch Weekblad, 2021).

• TANDARTSASSISTENT

“Duurzaamheid is wel een dingetje. Als ik kijk naar afvalverwerking, dan valt de tandartspraktijk niet onder voorschriften zoals ziekenhuizen. Wij hebben niet echt medisch afval. Wij letten wel op het afvoeren van besmet materiaal of bijvoorbeeld oude amalgaamvullingen, die we apart moeten afvoeren. We hebben een installatie die het scheidt van het restafval. De disposables, watten, servetten, plastic bekertjes, dat moet eigenlijk wel anders. Vroeger hadden we een glazen beker naast de tafel, toen werd dat plastic. Als we teruggaan naar glas, kost dit extra tijd voor de schoonmaak en heb je te maken met hygiënevoorschriften, dus het wringt.”
– Jan Willem Beukers, tandarts en ledenraadslid bij KNMT

Procesverandering om afval te voorkomen
Voor de tandartsassistent spelen er ontwikkelingen in het anders inrichten van werkprocessen om eenmalig materiaalgebruik te verminderen en daardoor afval te voorkomen. Corona heeft laten zien dat processen anders kunnen; dit zou een positieve invloed kunnen hebben op verdere stappen.

“We kunnen ons afvragen of patiënten niet meer hoeven te spoelen, zodat je de plastic bekertjes niet nodig hebt. Door corona spoel ik nu de mond van de patiënt met de waterspuit. De patiënt hoeft dan niet meer te spoelen met een bekertje. Zo kan je nadenken over je handelingen.”
– Jan Willem Beukers, tandarts en ledenraadslid bij KNMT

Inkoopproces
Omdat andere bedrijven producten ontwerpen en produceren¸ heeft de assistent/tandarts hier geen invloed op. Maar je zou wel kunnen kijken of je plastic afzuigbuisjes van recyclebaar plastic of een ander materiaal kunt inkopen.

“Wij hebben ‘afzuigertjes’ aan de stoel. Dat zijn plastic buisjes, maar die zou je ook wel van een ander materiaal kunnen maken. Daar heb ik zelf alleen niet zo veel invloed op. De fabrikant maakt de producten, ik koop deze alleen in.”
– Jan Willem Beukers, tandarts en ledenraadslid bij KNMT

Energietransitie zelfstandig ondernemers
“Wanneer je een eigen praktijk opent of bezit, kun je kijken naar een gasloze praktijk of investeren in duurzame verlichting. Energie kun je opwekken door zonnepanelen te installeren en om energie te besparen, kun je je pand goed isoleren.”
– Jan Willem Beukers, tandarts en ledenraadslid bij KNMT

• WELKE VOORBEELDEN ZIJN ER IN DE PRAKTIJK?

Meer weten over alles rondom duurzaamheid in de gehele medicatieketen? Lees hier de inspiratiegids ‘Op Weg naar een Duurzame Farmacieketen’ (2020).

Weten wat de overheid heeft gepland om medicijnresten in het water te verminderen? Lees hier het uitvoeringsprogramma ‘Ketenaanpak medicijnresten uit water’ (2019).

Voorlichting
Geneesmiddelenbedrijven, apotheken en zorginstellingen zetten zich samen in om de inzameling van ongebruikte geneesmiddelen te verhogen. Ook geven ze voorlichting aan publiek, artsen en verpleegkundigen over correcte omgang met medicijnresten. Zo creëer je bewustwording voor de risico’s die er zijn voor het milieu (Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen, 2021b).

• WAT IS DE IMPACT VAN DE CIRCULAIRE ECONOMIE OP HET WERKVELD?

Voor de assisterende beroepen is een focus nodig op het voorkómen van afvalstromen en een bewustwording van hoe de ketenschakels de inkoop van producten kunnen beïnvloeden. Ook maatschappelijk verantwoord ondernemen heeft hier betrekking op. Daarnaast werken de assisterende beroepen veel samen met andere disciplines en vraagt dit in de onderwijsfase ook aandacht voor samenwerken in de ‘onderwijsketen’. Dr. Hans C. Ossebaard, adviseur Duurzame Gezondheid en Zorg en werkzaam bij VU Amsterdam, beschrijft tijdens het interview dat zowel het MBO als HBO klaar moet zijn voor het opleiden van ‘ecologisch gerichte’ werknemers.

“De opwarming van de aarde, het verlies aan biodiversiteit en de vervuiling van bodem, water en lucht vormen een van de grootste uitdagingen van onze tijd. Steeds beter begrijpen we dat we de aarde moeten beschermen om onszelf te beschermen. Er zijn internationale afspraken gemaakt om de klimaatcrisis te beperken (bijv. het Akkoord van Parijs, 2019; Glasgow Climate Impact, 2021). En in eigen land is het Klimaatakkoord leidend om de samenleving voor te bereiden op de veranderingen die daarvoor nodig zijn. Het Nederlandse HBO en MBO zijn er klaar voor om mensen op te leiden en uit te rusten met de kennis en vaardigheden om de ecologische voetafdruk te verminderen. Toepasbaar in de (circulaire) economie, in technologie, zorg en welzijn, uiterlijke verzorging en de sportbranche. De toekomst is nu.”