Een andere koers: duurzame inkoop, hergebruik materialen en afvalscheiding
Circulaire economie
Raymond Meenink, CNV
Uiteindelijk zijn de patiënten en cliënten van verpleegkundigen, burgers. Al die ontwikkelingen die we in de maatschappij zien, hebben direct invloed op de manier waarop verpleegkundigen of verzorgenden hun vak moeten uitoefenen. Noem een ontwikkeling als duurzaamheid, vergrijzing, of een ontwikkeling als meer ggz-problematiek in de wijk, of ontwikkelingen als dat ze veel langer zelfstandiger thuis wonen. Dat zijn ontwikkelingen die nu in de maatschappij plaatsvinden en die direct invloed hebben op de uitvoering van het vak.
• WAT HOUDT HET IN?
De rijksoverheid streeft naar een circulaire economie in 2050. In 2030 moet het gebruik van grondstoffen met 50 procent zijn afgenomen. Dit betekent onder andere dat gestreefd wordt naar zo’n min mogelijk afval en dat we producten en materialen zo veel mogelijk opnieuw gebruiken. In de Green Deal Duurzame Zorg zijn afspraken gemaakt om circulair te werken in de zorgsector. En om circulair werken een vast onderdeel te maken van het inkoopproces. In de zorgsector liggen op dit moment vooral veel mogelijkheden bij voeding, medische hulpmiddelen, wegwerpproducten, meubilair, bedrijfskleding, wasgoed, facilitaire producten en bouwmaterialen.
Naast circulaire economie is er op duurzaamheidsgebied ook veel aandacht voor medicijnresten in het milieu. Geneesmiddelen zijn waardevol voor de volksgezondheid, maar de resten van geneesmiddelen kunnen ook risico’s veroorzaken in het milieu. Zo kunnen pijnstillers weefselschade veroorzaken bij vissen, kunnen anticonceptiemiddelen zorgen voor geslachtsverandering bij vissen en kan het gedrag van kleine waterkreeftjes en vissen veranderen door antipsychotica. Geneesmiddelen vormen nu geen bedreiging voor de drinkwaterkwaliteit, maar dit is wel een aandachtspunt voor de toekomst.
Regelmatig gaan concentraties van verschillende soorten medicijnresten over risicogrenzen heen. Dit varieert van pijnstillers en antibiotica tot bloeddrukverlagers, antidepressiva en geneesmiddelen tegen epilepsie. In 2017 en 2018 hebben concentraties van 19 verschillende stoffen 1 of meerdere keren de risicogrens overschreden. Meer hierover is te vinden in het rapport ‘Medicijnresten en Waterkwaliteit: een update’ van het RIVM uit 2020. Om dit terug te dringen stimuleert de ‘Ketenaanpak Medicijnresten uit Water’ het terugdringen van de hoeveelheid medicijnresten in het watermilieu. Die aanpak richt zich op de hele geneesmiddelenketen. Vanaf de ontwikkeling en de toepassing tot en met de zuivering.
Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat voert de ketenaanpak aan. Met nauwe betrokkenheid van de Unie van Waterschappen, drinkwaterbedrijven, de ministeries van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en Volksgezondheid, Welzijn en Sport, het RIVM en de koepelorganisaties van geneesmiddelproducenten. Ook veel partijen uit de zorgsector zijn erbij betrokken. Zoals het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG), het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG), de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie (KNMP, apothekers), de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ) en het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM).
• WAT VERANDERT ER PER WERKVELD?
• ZIEKENHUIZEN EN ANDERE GESPECIALISEERDE MEDISCHE ZORG
De uitdaging in het ziekenhuis op het gebied van verduurzaming en hergebruik van materialen is hygiëne. Daarentegen zijn er grote mogelijkheden op het gebied van inkoop, hergebruik van materiaal en kleding. Zowel het bedrijfsleven als de overheid werkt aan een circulaire aanpak voor de ziekenhuizen. Ondanks de uitdaging zijn er in ziekenhuizen en andere gespecialiseerde medische zorg volop kansen voor bijvoorbeeld afvalreductie en afvalscheiding. Het ‘gewone’ afval dat nog te veel bij het specifieke (chemische/gevaarlijke) ziekenhuisafval terechtkomt, kun je scheiden. Door de processen enigszins aan te passen en het afval te scheiden, behoud je waardevolle grondstoffen en bespaar je op de hoeveelheid ‘duur’ afval, en dus uiteindelijk op de totale zorgkosten.
Het gebruik van wegwerpmaterialen in ziekenhuizen en vooral privéklinieken neemt toe. Gebruikte wegwerpluiers en incontinentiemateriaal vormen een van de grootse afvalstromen uit de zorgsector. Momenteel verdwijnen ze nog vaak met het restafval in de verbrandingsoven. Dat is zonde, want dit afval bevat waardevolle stoffen. Zo bevat die stroom hoogwaardige papiervezels die goed recyclebaar zijn. Door ook wegwerpmaterialen beter te scheiden, winnen we een groot deel van de grondstoffen terug.
Met afvalscheiding en circulair inrichten van ziekenhuizen zijn we er nog niet. Om afval te voorkomen zoekt de medische wereld naar producten die bijvoorbeeld biologisch afbreekbaar zijn, met zo weinig mogelijk restproduct. Een voorbeeld zijn de hydrogelverbanden die zijn gemaakt met fruitafval. Die verbanden zijn gemaakt door een team van onderzoekers van de Nanyang Technological University, als een milieuvriendelijk gezondheidsproduct dat gebruikmaakt van een onwaarschijnlijk materiaal.
Scroll terug naar boven en lees verder in de tweede kolom
• VERPLEGING, VERZORGING EN THUISZORG (VVT)
Duurzaamheid gaat over de balans tussen ecologische, economische en sociale waarden. Ook wel verwoord met de drie p’s: people, planet, profit. De zorg voor hulpbehoevende ouderen gaat om het bevorderen van de kwaliteit van leven. Cliënten zelf, mantelzorgers, vrijwilligers en zorgprofessionals en de omgeving waarin de hulpbehoevende ouderen verblijven, spelen hierin een rol. Vanuit het brede perspectief van maatschappelijk verantwoord ondernemen is duurzaamheid daarmee een logisch onderdeel van de ouderenzorg.
Een duurzame toekomst is een gezonde toekomst. Een gezonde levensstijl bevorderen voorkomt ziekten of stelt die uit. Dit geldt ook indirect: gedrag of levensstijl die leidt tot vervuiling van het milieu (via afval), luchtvervuiling en klimaatverandering, leidt indirect tot gezondheidsschade en ziekten. Preventie van ziekte is daarmee logischerwijs inzetten op duurzaamheid.
Ook in de ouderenzorg uit de circulaire economie zich in het beter scheiden van afval, inkoop en de algehele manier van werken. Wat misschien wel een indirect effect heeft op duurzaamheid, is het terugdringen van medicijngebruik. Gezond leven en gezonde voeding onderdeel laten zijn van het eigen organisatiebeleid dringt medicijngebruik onder ouderen in de zorg terug.
Tot slot maakt de ouderenzorg – in mindere mate weliswaar – ook gebruik van het deelplatform FLOOW2. Hoeveel scootmobielen staan ongebruikt in de gang in de weg? Hoeveel medicijnen liggen in een badkamerkast te wachten tot de uiterste gebruiksdatum is verstreken? Hoeveel voorzieningen gebruiken ouderen maar beperkt, omdat die maar voor een bepaalde doelgroep toegankelijk zijn? Als antwoord hierop zijn er initiatieven ontstaan in zorg en welzijn. Zo experimenteren verschillende gemeenten met een scootmobielpool. De inwoner krijgt niet meer een eigen scootmobiel, maar krijgt er op afroep een tot zijn beschikking. De scootmobielen staan dan in verzorgingshuizen of bij een sociaal werkbedrijf. Als bewoners ze niet zelf kunnen ophalen, brengen vrijwilligers ze. Scootmobielen zijn natuurlijk niet de enige hulpmiddelen die vaak ongebruikt blijven. Het bedrijf FLOOW2 healthcare creëert voor zorginstellingen een besloten marktplaats waarop afdelingen en medewerkers elkaar toegang kunnen bieden tot overschotten of ongebruikte tijd. Diverse ziekenhuizen en zorginstellingen werken al met dit systeem. Vooral instellingen met verschillende kleine onderdelen op aparte locaties met een eigen budgetverantwoordelijkheid kunnen baat hebben bij zo’n systeem. Voordat je iets nieuws aanschaft, kun je eerst kijken of het beschikbaar is op een andere locatie. Lieke van Kerkhoven van FLOOW2 healthcare vertelt dat soms ook mensen die tijdelijk hun gewone werk niet kunnen doen door een gedeeltelijke arbeidshandicap ook via het systeem bij andere afdelingen aan het werk kunnen, waar hun handicap geen belemmering vormt.
• GEHANDICAPTENZORG
De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland introduceerde in mei 2019 twee routekaarten op het gebied van duurzaamheid. Hieraan zijn wel voorwaarde gesteld, namelijk een financiële randvoorwaarde en dat zorginstanties zelf verantwoordelijk en bepalend zijn voor de aanpak en koers. In de praktijk betekent het dat iedere zorgorganisatie haar zorgvisie, huisvestingsplan en duurzaamheidsplan op eigen wijze in elkaar vlecht. Het gaat om de afstemming tussen die drie aspecten, zodat duidelijk is dat zorgbeleid, bouwbeleid en duurzaamheidsbeleid in essentie één geheel vormen. Zorgorganisaties kunnen (en moeten) zo laten zien welke stappen ze zetten in duurzaamheid op weg naar 2030 (en 2050).
• MAATSCHAPPELIJKE ZORG, SOCIAAL WERK EN KINDEROPVANG
Op het gebied van duurzaamheid en de circulaire economie speelt er in de maatschappelijke zorg en het sociaal werk niet veel anders dan in de andere sectoren. Ook de maatschappelijke zorg en het sociaal werk kopen zo veel mogelijk duurzaam in en werken aan afvalscheiding en materiaalhergebruik.
• WELKE VOORBEELDEN ZIJN ER VANUIT DE PRAKTIJK?
Samenwerking met Radboudumc en SUEZ
Verduurzaming is voor ziekenhuizen geen eenvoudige opgave, vanwege de strenge eisen rondom veiligheid en hygiëne. Toch zet het Radboudumc grote stappen op het gebied van circulariteit. Een concrete stap die het ziekenhuis heeft gezet, is een nieuw contract met grondstoffenbedrijf SUEZ. SUEZ verbrandt bijna 70 procent van het ziekenhuisafval. Het ziekenhuis streeft ernaar om dit terug te brengen naar 50 procent of het liefst lager. Het ziekenhuis wil dat bereiken door minder afval te produceren, afval beter te scheiden, meer te recyclen en afval anders te verwerken.
Koffiedik gaat bijvoorbeeld voor een deel als grondstof naar paddenstoelenkwekerijen, maar gebruikt men ook in zeep, kaftjes van schriftjes en als houtpellets voor kachels. Papier en plastic deed het Radboudumc vroeger bij het restafval, maar nu zamelt het ziekenhuis het apart in, zodat SUEZ het kan recyclen. Dat geldt niet alleen voor de publieke ruimtes, maar ook voor de operatiekamers. Afvalscheiden in de zorg brengt speciale uitdagingen met zich mee. Afval dat mogelijk is blootgesteld aan patiëntcontact kun je namelijk niet zomaar opnemen in reguliere afvalstromen. Het scheiden van restmaterialen en de terechte eisen die de zorg stelt aan hygiëne, kunnen soms haaks op elkaar staan. Toch probeert het Radboudumc zo veel mogelijk restafval bij de bron te scheiden, waarbij ze ook steeds kritisch blijven kijken waar het beter kan.
Een ander voorbeeld is het Reinier de Graaf Gasthuis dat een farmafilter heeft. De interne rioolkanalen in dit filter verzamelen afval van de spoelkeukens op de verpleegafdeling tot de toiletten achter op het ziekenhuisterrein. Het filter zuivert alle afvalstoffen, tot er slechts schoon water overblijft en biogas, dat het ziekenhuis kan gebruiken om warmte op te wekken.
Voedselverspilling is helaas ook een groot probleem in de zorg. Er zijn cijfers die laten zien dat tot 40 procent van de patiëntenmaaltijden in de vuilnisbak terechtkomt. Gelukkig zijn er goede initiatieven, zoals Diverzio, actief in de care en de cure, die laten zien hoe je én lekkerder én gezonder kunt koken voor patiënten. Zo bestrijd je ondervoeding, bevorder je het genezingsproces en ga je verspilling tegen.
LUMC besteedt aandacht aan circulair bouwen en inrichting
Het laatste praktijkvoorbeeld is het LUMC. Dat wil in 2025 circulair meubilair in het hele ziekenhuis hebben. Zo gelden voor de gegunde aanbesteding van het hospitaalmeubilair strenge eisen. Minimaal 35 procent moet het ziekenhuis zelf opnieuw inzetten, 10 procent mag reused en refurbished zijn vanuit andere (zorg)instellingen en maximaal 55 procent mag nieuw meubilair zijn, mits gemaakt van circulair materiaal.
• WAT IS DE IMPACT VAN DE CIRCULAIRE ECONOMIE OP HET WERKVELD?
Impact circulaire economie minder groot dan andere ontwikkelingen
De impact van circulaire economie is minder groot dan andere ontwikkelingen. Wel is er steeds meer bewustwording onder het zorgpersoneel. Zo staan er in dit rapport steekproeven die zijn uitgevoerd op intensive cares met betrekking tot afval en dringt het besef door dat inkoop niet alleen over prijs en volume zou moeten gaan, maar ook over duurzaamheid.
Uit het rapport komt ook naar voren dat medewerkers op de werkvloer soms ook zeggen dat ze niet zo veel op het milieu hoeven te letten, omdat ze levens redden. Ook gebruikt het personeel niet altijd goedgekeurde reusables. Dat heeft te maken met gewoonte en gewenning, maar soms ook wel met comfort. Denk aan een isolatiejas. Weerstand kan ook voortkomen uit onduidelijk beleid. Als afvalinzameling binnen één ziekenhuis per afdeling blijkt te verschillen, vraagt men zich af hoe nuttig het apart inzamelen van afval eigenlijk is.
Draagvlak en bewustzijn over duurzame mogelijkheden in de zorg
Om duurzaamheid in de zorg te kunnen realiseren, is er draagvlak van de werkvloer nodig. Dat draagvlak moet langzaamaan toenemen en dat kost tijd en energie, volgens experts.
Er zijn zo veel ketens nodig in een organisatie dat het heel lastig is om duurzaamheid goed te realiseren als de raad van bestuur geen drijvende kracht is. Er moet op z’n minst draagvlak en steun komen vanuit hen. Om stappen te kunnen zetten is het daarnaast noodzakelijk dat er mankracht vrijkomt in de vorm van een projectleider of een andere ondersteunende rol. Naast begeleiding en motivators zijn er ook andere skills nodig. Deze skills moet je aanleren. Het is belangrijk om het circulaire gedachtegoed al in een vroeg stadium te integreren. Dit betekent het begrip versterken over de vaardigheidsbehoeften van de circulaire economie, beleid maken dat circulair ondernemen en vaardigheden bevordert en kansen creëren voor een leven lang leren en je ontwikkelen.
Andere mindset en bewustzijn studenten zorg en welzijn
Duurzaamheid heeft volgens experts impact op een klein gedeelte van de werkzaamheden. Zorg- en welzijnsinstanties gaan hier immers allemaal verschillend mee om. Het hangt er dus van af in welk soort organisatie zorgverleners terechtkomen. Wel is er volgens experts bewustzijn en een andere mindset nodig bij studenten. Begrijpen hoe zorg duurzamer kan en je bewust zijn van afvalstromen en gebruikt materiaal is er nog te weinig. Net zoals bij andere technologieën kunnen studenten de aanjagers zijn voor vernieuwing en andere denkwijzen in de zorg. Hierbij hoort ook kennis van bijvoorbeeld alternatieve en nieuwe gezondheidsproducten, zoals de biologisch afbreekbare pleister.
INHOUDSOPGAVE ZORG EN WELZIJN
