• WAT HOUDT CIRCULAIRE ECONOMIE IN?

Hergebruik van grondstoffen
De transitie naar een circulaire economie draagt bij aan de klimaatopgave. Een circulaire economie draait om hergebruik van grondstoffen zodat die niet verloren gaan. Daarnaast is het belangrijk om bij het gebruik van hernieuwbare grondstoffen te zorgen voor een goede conditie van de natuurlijke hulpbronnen die die grondstoffen voortbrengen. Deze hulpbronnen zijn onder andere land en water. Biodiversiteit, ook wel het ‘natuurlijk kapitaal’ genoemd, is daarbij van groot belang.

Op dit moment beheert men de hulpbronnen, zowel in Nederland als daarbuiten, niet altijd duurzaam. Bij gebrekkig beheer van deze hulpbronnen zal er sprake zijn van degradatie, verontreiniging of uitputting. Daardoor houden bijvoorbeeld bodems minder vocht vast of vermindert bestuiving door bijen. Voor het bevorderen van een circulaire economie betekent dit dat we hulpbronnen op een zodanige manier beheren en gebruiken dat het gebruik ook op de lange termijn is gewaarborgd. (PBL, 2016)

Bodemverdichting
Door bodemverdichting, op ongeveer 45 procent van de Nederlandse landbouwbodems, is er geen optimaal beheer van grondstoffen in de bodem. (Rli, 2020) Bodemverdichting ontstaat onder andere door het gebruik van zware machines en door met hoge wiellasten over natte grond te rijden. Door bodemverdichting gaat de bodemkwaliteit achteruit en neemt de bodem minder water op, maar voert het snel af.

Beheer van mineralen
Ook is er nog veel winst te boeken in het efficiënter beheren van mineralen zoals stikstof, fosfaat, kalium en spoorelementen. Nutriënten die essentieel zijn voor plantaardige en dierlijke productie en ook voor de mens. Het landbouw- en het voedselsysteem zijn nauw met elkaar verbonden: een deel van de mineralen uit de Nederlandse landbouw komt terecht op het bord van de consument. (Kunst)mest voegt mineralen aan de bodem toe en planten en dieren nemen die op. Via de landbouw komen de mineralen in de menselijke voeding terecht. Voor de continuïteit van de voedselproductie in een circulaire economie is een efficiënt beheer van nutriënten essentieel.

Milieuvriendelijke materialen
Niet alle producten en diensten zijn vormgegeven met circulariteit als uitgangspunt. Wanneer je vanaf het begin van het productieproces nadenkt over het hergebruiken van de producten, vergroot je de kans dat ze bijdragen aan een langer en hoogwaardiger bestaan ervan als grondstof in de kringloop. Circulair ontwerpen kun je zien als het startpunt om afval te minimaliseren.

Biobased materialen kunnen een duurzaam en kwalitatief goed alternatief zijn voor de huidige, op fossiele grondstoffen gebaseerde plastics. Een interessant materiaal in de ontwikkeling van biobased verpakkingen is mycelium. Dit is het wortelnetwerk van paddenstoelen dat als natuurlijke lijm kan fungeren in het binden van biomassa. De verpakkingen produceer je in herbruikbare mallen van lokaal verkregen landbouwafval. Aan het eind van het gebruik kun je de verpakkingen inzetten als voedingsbron voor de bodem, door de verpakking in stukjes te breken en in de grond te stoppen. (Grown, z.d.)

Afvaltransitie
Afval is in een circulaire economie een grondstof voor nieuwe producten. Waar eerder niks mee gedaan werd, recycle je en gebruik je opnieuw in een productieketen. Transparantie in de afvalstroom is van belang om oplossingen en nieuwe concepten te ontwikkelen. Afvaltransitie houdt in de groene sector in dat je akkerland primair benut voor de productie van voedsel die direct geschikt is voor menselijke consumptie. Dit betekent concreet dat we bijvoorbeeld akkerland gebruiken voor de productie van plantaardig voedsel voor de mens, en niet voor diervoer.

De agrarische productie maakt al jarenlang gebruik van reststromen uit de voedingsmiddelenindustrie. Het is het belangrijkste ingrediënt in de diervoederindustrie. Verspilling gaan de agrariërs tegen door zuinig om te gaan met grondstoffen en een efficiënte voedselproductie. Landbouwafval kan als basis dienen voor milieuvriendelijke verpakkingen. Zo produceer je minder afval. En voor de agrariërs betekent het gebruik van landbouwafval meer opbrengst of minder kosten.

Ook de tuinbouw besteedt veel aandacht aan duurzaamheid en circulariteit. De transitie naar circulaire tuinbouw begint bij kritisch zijn over wat het bedrijf inkomt en er weer uitgaat. Bij de productie van groenten en bloemen ontstaat er altijd een reststroom. (biomassa)

Voedselverspilling
Er zijn steeds meer initiatieven om voedselverspilling tegen te gaan. Voedselverspilling is niet alleen het weggooien van goed of bedorven voedsel, maar ook bijvoorbeeld overconsumptie. Oftewel: we moeten niet meer produceren dan we nodig hebben. 39 procent van alle voedsel is al verspild voordat het bij de consument terechtkomt. Dus bij de agrariër, maar ook bij de verwerker, de fabriek, tijdens het verpakken en het transport. De producent gooit producten weg vanwege bijvoorbeeld oogstverliezen, overschotten of een afwijkende maat of een afwijkend uiterlijk.

Afnemers willen de mooiste producten. De consument omarmt wel steeds meer initiatieven (zoals de kromkommer) om ook onbewerkt voedsel te eten. Dat past bij het bevorderen van een circulair voedselsysteem. Bij de supermarkten zie je ook een ontwikkeling om voedselverspilling tegen te gaan. Bijvoorbeeld door producten waarbij de houdbaarheidsdatum bijna is verstreken met veel korting te verkopen, in plaats van ze weg te gooien. Dit is ook gekoppeld aan de discussie hoe zinvol het is om een houdbaarheidsdatum op een verpakking te zetten. Ook een verschuiving naar minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten past bij een circulair voedselsysteem, omdat daarvoor minder grondstoffen nodig zijn. (Groenkennisnet, z.d.)

Kringloop- en natuurinclusieve landbouw
In kringlooplandbouw staat centraal dat je zorgvuldig omgaat met grondstoffen en dat hergebruik maximaal wordt toegepast. De reststromen van de ene keten zijn de grondstoffen voor een andere keten. Met als resultaat bijvoorbeeld minder kunstmestgebruik.
Kringlooplandbouw is volgens Thijs Cuijpers, werkzaam bij de Land- en Tuinbouw Organisatie Nederland (LTO Nederland), nog een relatief jong begrip. “De discussie over het voorzichtig omgaan met eindige grondstoffen, is al tien of twintig jaar oud. Maar toen was het begrip ‘circulair’ nog niet echt een topic. Het begrip ‘circulair’ en het begrip ‘kringloop’ zijn vrij nieuw. De discussie over circulaire economie is pas vier of vijf jaar oud.”

Door de kringloop zo veel mogelijk te sluiten op het eigen bedrijf, ontstaat een systeem dat niet of minder afhankelijk is van externe inputs, met een beter gesloten nutriëntenkringloop en lagere emissies. Om beter om te gaan met reststromen in de landbouw, is samenwerking nodig, evenals een groot verantwoordelijkheidsgevoel. Agrarische ondernemers kunnen samenwerking zoeken met andere agrarische ondernemers om op lokaal niveau kringlopen te sluiten. Zo kan een veehouder afspraken maken met een akkerbouwer over het uitruilen van mest, voer en land. Maar een agrarische ondernemer kan ook een samenwerking aangaan met een bedrijf uit de voedingsindustrie.

Thijs Cuijpers (LTO Nederland) geeft een voorbeeld. “Je hebt in Veghel een grote veevoerfabriek en daar ligt ook de Marsfabriek en de Jumbo. Restproducten van Jumbo en Mars kunnen naar de veevoerfabriek. Veevoerbedrijven verwerken heel veel reststromen van de humane consumptie en bieden die vervolgens aan varkenshouders aan.”

Agrariërs die goed doen voor de omgeving, de bodem, biodiversiteit en het klimaat verenigen zich onder de naam ‘kringloopboeren’. Deze boeren betrekken hun omgeving bij de bedrijfsvoering en leveren meerdere, elkaar versterkende producten en diensten. Zo’n bedrijfsvoering moet je goed bekendmaken. Een ondernemer moet zich kunnen verantwoorden en kunnen uitleggen dat als hij met een grote landbouwspuit werkt, dat niks zegt over de hoeveelheid die hij spuit. (Erisman & Verhoeven, 2019) In toenemende mate zie je dat agrariërs communicatie met hun omgeving belangrijk vinden, ongeacht het type bedrijf dat ze hebben.

Er is overlap tussen kringlooplandbouw en natuurinclusieve landbouw. In kringlooplandbouw staat efficiënter omgaan met grondstoffen centraal, met als resultaat bijvoorbeeld minder kunstmestgebruik. Natuurinclusieve landbouw moet leiden tot hoogwaardig, veilig voedsel, minder milieubelasting, betere biodiversiteit en een verhoogde beleving van het agrarisch landschap. Natuurinclusieve landbouw neemt het landschap en de natuurlijke condities als uitgangspunt. Die benut natuurlijke processen beter, zoals stikstofbinding door vlinderbloemigen. Hierdoor is minder kunstmest nodig. (Smits et al., 2019) Brede betrokkenheid is noodzakelijk voor het realiseren van natuurinclusieve landbouw: vanuit de landbouwsector, het beleid en de samenleving. Bij het ontwerpen van de ruimtelijke omgeving moet je al rekening houden met de natuur. Paludicultuur, oftewel natte teelt, is een voor Nederland nieuwe vorm van natuurinclusieve landbouw die onderzocht wordt voor onder andere veenweidegebieden. (Wageningen Economic Research, 2020)

Biologische landbouw
Er is een groeiende vraag naar biologisch voedsel. Consumenten zijn vaker biologisch gaan kopen: de aankoopfrequentie van biologische voedingsmiddelen steeg in 2020 met 7 procent, zo blijkt uit nieuw GfK onderzoek (2021). De stijging lijkt onder meer het gevolg van de toegenomen positieve houding ten opzichte van biologisch: 61 procent van de consumenten die biologisch koopt, vindt dat biologische producten met meer zorg worden gemaakt. 95,6 procent van de huishoudens kocht het afgelopen jaar wel eens biologisch, in 2019 was dit 95,1 procent. Ondanks dat biologische producten voornamelijk in de supermarkt worden gekocht (73,8 procent), is er een verschuiving zichtbaar. Biologische producten werden het afgelopen jaar vaker (5 procent meer dan vorig jaar) buiten de supermarkt gekocht, zoals in een speciaalzaak of rechtstreeks bij de boer. (Burgers, 2021)

• WAT IS DE IMPACT VAN CIRCULAIRE ECONOMIE OP HET WERKVELD?

Agrarische sector

Op veel terreinen ontwikkelt de agro-industrie zich tot een meer duurzame industrie, met elementen van circulaire landbouw. Er zijn diverse vormen van duurzamere landbouw, waar de beroepsbeoefenaar kennis van moet hebben.

“Als agrarisch medewerker, en dan bedoelen we ook de loonwerkers, moet je nadenken over je rol in de maatschappij en ook over hoe je een eerlijke boterham kan verdienen. Het beroepsonderwijs zou daar in ieder geval kennis over moeten aanbieden en zorgen dat ze bij de student awareness creëren. Iemand die agrariër wil worden zou bijvoorbeeld verplicht een keer stage moeten lopen bij een bedrijf met een ander bedrijfsmodel. Dat je vastlegt in je onderwijsprogramma dat je aandacht besteedt aan intensieve landbouw, maar ook aan alternatieve modellen. De studenten van nu zijn straks zelf ondernemer en krijgen nu de kans om het anders te doen.”
– Evelyne van Dongen, KennisCentrum Natuur en Leefomgeving.